تغذیه در ضایعات نخاعی

نخاع
یا مغز تیره ، به بخشی از دستگاه عصبی مرکزی گفته می‌شود که به صورت یک
طناب درون مجرای ستون مهره‌ها قرار دارد. بخش بالای آن در مجاورت اولین
مهره ی گردن و انتهای آن در سطح دومین مهره ی کمری است( در تصویر بالا،
نخاع به شکل نوار زرد رنگی مشخص شده است و در تصویر پایین واضح تر است).

ضایعه‌ی
نخاعی عبارت است از: آسیب طناب نخاعی که می‌تواند به دنبال حوادث طبیعی،
تصادفات و ضایعات ورزشی ایجاد شود. بیماران مبتلا به ضایعه‌ی نخاعی، با
توجه به سطح و شدت ضایعه، با طیفی از ناتوانایی‌ها وعوارض مواجه خواهند شد.

چنانچه
ضایعه در مهره‌های سینه‌ای به پایین اتفاق بیفتد، فرد دچار فلج اندام‌های
تحتانی (PARAPLEGIA) شده و قادر به حرکت پاها نخواهد بود. ضایعه در این
سطح، اختلال در عملکرد روده، مثانه، عضلات سینه‌ای و شکمی را به‌ دنبال
خواهد داشت.

در صورتی که ضایعه در ناحیه‌ی نخاع گردنی اتفاق بیفتد،
فرد دچار فلج دو دست و دو پا (QUADRIPLEGIA) می‌شود، در نتیجه علاوه بر
پاها قادر به حرکت دست و بازوهایش نیز نخواهد بود. مسلما هر چه محل
ضایعه‌‌ی نخاعی به مغز نزدیک‌تر باشد، بخش گسترده‌تری از اعضا از عملکرد
طبیعی خارج می‌شوند و در نتیجه بیمار به مراقبت‌های پیچیده‌تر و حمایت
بیشتری نیاز خواهد داشت.

مراقبت و حمایت تغذیه‌ای از بیماران
ضایعه‌ی نخاعی، جزء مراقبت‌های ضروری و پیچیده‌ای است که باید در دو
مرحله‌ی حاد و مزمن مورد توجه قرار گیرد. متاسفانه غالباً شرایط بحرانی و
مشکلات حیاتی پیش آمده، به ویژه در مرحله‌ی حاد که 4- 3 هفته‌ی اول بعد از
ضایعه را شامل می‌شود، بر توجه به نیازهای تغذیه‌ای بیمار سایه می‌افکند،
در حالی که توجه به شرایط هر فرد ضایعه دیده، بررسی وضعیت تغذیه و تامین
نیازها در حمایت از عملکرد سیستم قلبی، تنفسی و پیشگیری از سوء تغذیه‌ی
زود هنگام بیمار و از دست رفتن سریع توده‌ی سلولی فعال بدن موثر است.

ضایعه‌ی نخاعی، علاوه بر آن که مشکلاتی
برای غذا خوردن بیمار ایجاد می‌کند، باعث تغییرات ناگهانی در نیازهای
تغذیه‌ای مبتلایان می شود. از این رو مشاوره با متخصص تغذیه‌ی با تجربه در
24 ساعت اول بعد از بستری شدن بیمار، به منظور ارزیابی وضعیت تغذیه‌ی
بیمار، محاسبه میزان پروتئین و انرژی، زمان‌بندی تغذیه ی او و نحوه‌ی
تغذیه برای به‌ حداقل رساندن تحلیل ذخایر بدن باید جزء برنامه‌ی تیم
درمانی قرار گیرد. با توجه به تغییر در عملکرد دستگاه گوارش و سوخت و ساز
بدن و حساسیت بیمار نسبت به تغییرات سطح قند خون و اکسیژن، نیاز فرد به
انرژی، پروتئین و بسیاری از ویتامین‌ها و مواد معدنی با قبل از ضایعه
تفاوت خواهد کرد.

در
این مرحله تغذیه‌ی بیمار ابتدا از راه ورید و بعد به محض شروع حرکات
لوله‌ی گوارش، تغذیه از راه مجرای گوارشی (دهانی، بینی- معدی، بینی- رودی)
صورت می‌گیرد. تعیین نحوه ی تغذیه‌ی بیمار بر حسب وضعیت تغذیه ای، شرایط
فیزیولوژیک بیمار و مدت زمان وابستگی به تغذیه اینترال مشخص می‌گردد. در
این مرحله پیشگیری از بازگشت غذا به سمت ریه‌ها (آسپیراسیون) بسیار حیاتی
است. نکته‌ی قابل توجه دیگر آن است که تغذیه‌ی این بیماران باید به دفعات
و به صورت تدریجی انجام شود. بنابراین زمان بندی تغذیه‌ی بیماران باید با
هماهنگی با سایر اعضای تیم درمان صورت گیرد تا نیم ساعت قبل از غذا، مجرای
تنفسی پاک گردد و انجام فیزیوتراپی قفسه‌ی سینه، حداقل تا 30 دقیقه بعد از
خوردن غذا خودداری شود.

تامین مایعات کافی و پیشگیری از دست
دادن آب (دهیدراتاسیون)، حفظ تعادل الکترولیت‌های بدن، محاسبه ی میزان
انرژی مورد نیاز با توجه به سطح و شدت ضایعه و سایر عوامل فردی؛ محاسبه و
تامین نیاز پروتئین به‌منظور باز گرداندن و حفظ تعادل ازته ‌ی مثبت، جزء
اهداف اولیه‌ی مراقبت‌های تغدیه‌ای هستند که باید مورد توجه متخصصان تغذیه
قرار گیرد. عدم تامین انرژی کافی، باعث افزایش زمان وابستگی بیمار به
دستگاه تنفس مصنوعی و دادن کالری اضافه نیز، باعث وارد شدن فشار زیادی به
قلب، کبد و کلیه‌ها می شود.

بنابراین استفاده از کالریمتری غیرمستقیم برای اندازه‌گیری کالری مصرفی بیمار در این مرحله بسیار مفید خواهد بود.

در
مورد پروتئین مورد نیاز نیز باید گفت: به طور کلی در بیماران مبتلا به فلج
اندام تحتانی 7/1- 5/1 گرم پروتئین به ازای کیلو‌گرم وزن بدن در مرحله
تعادل ازته منفی و 5/1- 2/1 گرم در تعادل مثبت ازته تعیین شده است. البته
متخصصان تغذیه بیش از آن که به این اعداد اکتفا کنند باید به شدت ضایعه و
شرایط فردی هر بیمار توجه کنند، زیرا نیاز به پروتئین در برخی از این
بیماران حتی به 5/2- 3 گرم در روز نیز افزایش می‌یابد. تامین انرژی کافی و
پروتئین مورد نیاز برای حفظ توده‌ی عضلانی و پیشگیری از زخم بستر و بهبود
سریع‌تر زخم‌ها، از همان هفته‌های اول بسیار مهم است. توجه به این نکته
ضروری است، که عدم توجه به وضعیت تغذیه‌ی فرد ضایعه دیده و عدم برقراری
تعادل ازته بعد از 3- 2 هفته، منجر به از دست رفتن 30 درصد توده‌ی عضلانی
بدن می‌شود و این امر می‌تواند بیمار را در معرض خطر مرگ قرار دهد.

متخصصان
تغذیه باید نیازهای تغذیه‌ای بیمار را با توجه به نتایج آزمایش‌های
بیوشیمیایی آن‌ها به ویژه قند‌خون، آلبومین سرم، پری آلبومین، کلسترول،
اوره، کراتینین، هماتوکریت، هموگلوبین، فریتین و الکترولیت ها تعیین
نمایند.

پس از گذراندن دوران حاد، باید آموزش‌های لازم به بیمار و
اطرافیان وی در ارتباط با چگونگی تغذیه و تامین نیازهای تغذیه‌ای بیمار
ارایه گردد و بیمار نسبت به عادات خوب غذا خوردن تشویق شود. انجام
مشاوره‌ی تغذیه‌ی منظم با بیمار، برای دستیابی به هدف فوق ضروری است.

یکی
دیگر از نگرانی‌های مهم در مورد بیماران ضایعه‌ی نخاعی، مساله‌ی کنترل وزن
در طولانی مدت است. این بیماران می‌‌توانند هم در معرض خطر کاهش شدید وزن
و هم در معرض خطر افزایش وزن قرار گیرند که وقوع هر یک از این شرایط
می‌تواند مشکلات بیشتری برای فرد ضایعه دیده به همراه داشته باشد.

لادن گیاهی- کارشناس ارشد علوم بهداشتی در تغذیه