درخت آسوریک منظومه مفاخره آمیزی است میان بز و نخل که به زبان پارتی سروده شده ولی اکنون به خط پهلوی در دست است .

کشف
سفال منقوش به بز شهر سوخته و پژوهش‌های علمی "سید منصور سید سجادی"،
سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی شهر سوخته تا کنون بازتاب‌های علمی فراوانی
داشته است.

بز شهر سوخته به عنوان یکی از آثار مکشوفه مهم در این سایت باستانی همچنان مورد توجه پژوهشگران است.

 به اعتقاد سجادی، این سفال نشان‌گر نخستین انیمیشن جهان است و این موضوع نشان می‌دهد در نخستین دوران شهر نشینی به چنین نقش‌هایی اهمیت می‌دادند.

 مقاله
حاضر نوشته «دلارام کی‌منش»، کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی است
که در حال حاضر در بخش تبلیغات و بازاریابی سازمان میراث فرهنگی، صنایع
دستی و گردشگری یزد فعالیت می‌کند.

 وی در این مقاله نگاهی تطبیقی به سفال منقوش به بز شهر سوخته و داستان مشهور درخت آسوریک دارد.

پیشگفتار:

وسعت
151 هکتاری «شهر سوخته» و یافته های باستان شناسان و کاوشگران ، این محوطه
باستانی را از صورت یک محوطه عادی 5000 ساله خارج کرده و به این نتیجه
رسانده که زندگی در «شهر سوخته» با دوران آغاز شهرنشینی در فلات مرکزی
ایران و بین النهرین همزمان است . 

در میان یافته های
کوچک و بزرگ باستان شناسان ، سفالینه ای با نقش بز که در پنج حرکت به سمت
درختی می جهد و برگهای آن را می خورد ، نظر کارشناسان را بیش از سایر آثار
مکشوفه به خود جلب کرده و به عنوان نخستین پویا نمایی جهان مطرح شده است .

در این نوشتار نگارنده برای نخستین بار این عقیده را مطرح
کرده است که این سفالینه که به نادرست «بز شهر سوخته» معروف شده است ، در
حقیقت پویا نمایی داستان منظومه کهن و معروف «درخت آسوریک و بز» است .

با
توجه به تفاسیر و نظریه های رایج متعددی که درباره منظومه «درخت آسوریک»
وجود دارد ، بیان این عقیده ضمن برجستگی سه نظریه و کم رنگ کردن سایر
نظریه ها ، تعامل دو سویه ای را درباره :

 1- ایرانی بودن اثر مکشوفه 

 2- قدمت بالغ بر 5000 ساله منظومه «درخت آسوریک» را رقم می زند .

تایید
این عقیده از سوی سایر صاحب نظران ، نه تنها هویت بخش سفالینه‌ای است که
هم اکنون به عنوان نماد آسیفا در دنیا مطرح شده بلکه گامی مثبت به منظور
گشودن و تکمیل پرونده ثبت جهانی یکی از آثار منحصر به فرد میراث فرهنگی
ملموس و ملی ایران در یونسکو خواهد بود . 

داستان منظومه آسوریک:

« یادگار زریران » و « منظومه درخت آسوریک» ، در شمار متن های اندک شمار غیر دینی است که از زبان پهلوی بر جای مانده است .

آسورستان یکی از استانهای ایران بوده است که اکنون عراق مرکزی را تشکیل می دهد .

منظومه درخت آسوریک چامه‌ای(شعر) پیوسته با مصراع های شش هجایی و یازده هجایی بوده
و بخش هایی از آن که باقی مانده اوزان شعرگون خود را نگاه داشته است و
پساوندها / قافیه ها با " الف و نون " و برخی با " نون و دال " بوده است .

با توجه به طولانی بودن ترجمه فارسی و شعر گونه این منظومه ، متن منثور و روان آنرا بر گرفته از داستانهای ایرانی نوشته احمد تمیم داری بدین ترتیب روایت می گردد :

1. در
   سرزمین سورستان درختی بلند رسته بود که بنش خشک بود . برگهایی سبز داشت و
   میوه هایی شیرین می آورد . روزی آن درخت بلند با بز نبرد کرد که : من بر
   پایه داشته های بسیاری که دارم از تو برترم ، از جمله آن هنگامی که میوه
   نو بر می‌آورم ، شاه از میوه های من می خورد ، از چوب من کشتی می سازند ،
   از برگهایم جاروب می سازند ، از من طناب می سازند تا تورا ببندند ، سایه
   ام در تابستان سایبان شهریاران است و آشیان پرندگان هستم و اگرمردم مرا
   نیازارند تا روز رستاخیز جاوید وسبز بر جا می‌مانم .
2. 
   
3. بز
   در پاسخ به او گفت : هر چند که مرا مایه ننگ است که به سخنان بیهوده‌ات
   پاسخ دهم اما ناچار از سخن گفتنم . برگهای تو در درازی به مو های دیوان می
   ماند که در آغاز دوران جمشید بنده مردمان بودند. ( من آنم که در دین
   مزدیسنی و در پرستش ایزدان از شیر من بهره می سازند. ) کمربندی را که
   مروارید در آن می نشانند از من میسازند و نیز از پوستم مشک می سازند .
   سفره های سور را با گوشت من می آرایند . پیش بند شهریاران را ازمن می
   سازند . پیمان نامه هارا بر پوست من می نویسند. زه کمان را از من می سازند
   . برک و دوال را از من می سازند . من میتوانم از کوه به کوه در کشورهای
   بزرگ سفر کنم و مردمانی از نژادهای دیگر را ببینم. از شیر من پنیر و
   افروشه / حلوا و ماست می سازند و دوغم را کشک می‌کنند . حتی بهای من در
   بازار بیش از بهای خرمای توست . هر چند که سخنانم دری است که در پیش گراز
   انداخته باشند اما بدان که من در کوهستان های خوشبو چرا می کنم و از گیا
   هان تازه می خورم و از چشمه های پاک می نوشم . در حالی که تو همچون میخی
   بر زمین کوبیده شدهای و توان رفتن نداری. بدین ترتیب بز پیروز و سربلند از
   آنجا رفت و درخت خرما سر افکنده بر جای ماند.

یاد
آوری این نکات در متن فوق الذکر و شباهت تصاویر منقوش بر سفالینه شهر
سوخته ضروری است که « آسوریک» درختی بلند با برگهای دراز است و اینکه بز
می تواند برگ گیاهان را بخورد و پیروز از مناظره خارج شود (می‌جهد و برگ
درخت آسوریک را که چون میخی بر زمین ثابت است می‌خورد.)

بر جستگی سه نظریه نسبت به سایر نظریه های رایج درباره منظومه آسوریک:

1. 1- نخستین
   نمونه از کاربرد شیوه مناظره یا سوال و جواب را در ادبیات فارسی که سابقه
   ای طولانی دارد، در ادبیات پیش از اسلام و در آثار بازمانده از فارسی
   میانه ( زبان پهلوی ) می توان دید .
2. 
   
3. 2- درخت
   آسوری (آسوریک ) منظومه مفاخره آمیزی است میان بز و نخل که به زبان پارتی
   ( پهلوی اشکانی ) سروده شده ولی اکنون به خط پهلوی در دست است .
4. 
   
5. 3- این منظومه سروده ای فولکلور و مردمی است که از روزگاران کهن در میان عامه مردم رواج داشته است .
6. 
   

نظر
فوق که بنا بر نوشته محمود روح الامینی مطرح شده است  با نگاه تاییدگرانه
بر عقیده تعلق روایت «منظومه آسوریک »به سفالینه 5000 ساله « شهر سوخته »
پررنگتر و نظریه رایج دیگری مبنی بر اینکه این منظومه نمونه ای از ادبیات
باستانی و کهن کودکانه است کم رنگ و حتی رد خواهد شد.

بیان
این نکته ضروری است که صرف پیدا شدن اثری در مکتب خانه و یا استفاده از
عناصر حیوانی در متنی ادبی نمی توان آن را منصوب به قشر خاص کودکان دانست .

 این
امر مانند آن می ماند که در سال های بسیار دور و در آینده آثار عرفانی
مولانا مانند « طوطی و بازرگان » و یا اثری چون «کلیله و دمنه» و یا حتی
شاهنامه فردوسی که امروزه برای بهره مندی کودکان و به سبک ادبیات مربوطه
تالیف می شوند در مدارس یافت شوند ! لابد نظر کارشناسان آینده نیز این
خواهد بود که این آثار ، ادبیات کودکانه هستند؟

گر چه نظر
فوق الذکر به صورت کلی بیان شده است ، ولی نظریه ای دیگر نیز درباره
منظومه آسوریک رایج است که عده ای از کارشناسان نخل را نماد دوره کشاورزی
و بز را نماد دوره شهرنشینی دانسته اند که انتساب روایت منظومه « درخت
آسوریک » به سفالینه « شهر سوخته » با قدمت 5000 ساله و با توجه به دوره
آغاز شهرنشینی در 5000- 4500 سال پیش ، قدمت منظومه آسوریک از 2000 سال (
اشکانی ) به 5000 سال ( و بیشتر با توجه به یافته های باستانشناسی که در
آینده صورت می پذیرد! ) خواهد رسید و نظریه فوق قوت بیشتری خواهد یافت .

این نظریه که بز را نماینده آیین مزدیسنی ( مزدا پرستی / زرتشتی) و درخت آسوریک را نماینده دین چند گونه پرستی آسور دانسته
اند در صورتی که تاریخ دقیق رواج آیین اصیل زرتشتی مشخص شود ( اکنون
حضوراشو زرتشت را 6000 سال الی 12000 سال پیش از میلا د دانسته اند . ) می
تواند با توجه به قدمتی که سفالینه شهر سوخته و نزدیکی آن به سیستان و
بلوچستان امروزی ( سکستان در دوران باستان ) جزئ نظریه های قابل درنگ قرار
گیرد ولی نظریه ای چون برتری نژاد آریایی بر نژاد سامی و ... که تحت تاثیر
جریانات سیاسی و اجتماعی و بویژه در عصر کنونی مطرح گردیده است مردود تلقی
شده و قابل قبول نیست.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان

منبع.موسسه تبیان